Er is een gebied in Zuidoost-Azië dat door sommige wetenschappers Zomia wordt genoemd. Deze hoger gelegen zone strekt zich uit over meerdere landen en vrijwel dat hele deel van de wereld. De hoogtegrens ligt ruwweg op zo'n 500 meter boven de zeespiegel. Het is moeilijk begaanbaar door dichtbeboste heuvels en bergen.
De mensen die in Zomia leven maken deel uit van verschillende volkeren, maar ze hebben een aantal dingen gemeen. Ze hebben allemaal een afkeer van autoriteit. In heel Zomia is nooit een machtige staat opgericht. De mensen beoefenen een vorm van zwerflandbouw, vaak 'slash-and-burn' genoemd. Hakken en branden. En ze hebben een orale traditie, geen schriftelijke.
Vaak wordt gedacht dat de mensen in Zomia primitief of barbaars zijn. Dat de beschaving hen in de heuvels en de bergen nooit heeft bereikt. Zodra dat wel gebeurt, zul je zien dat ze het moderne leven omarmen, is meestal de gedachte.
Maar zo simpel is het niet. De voorouders van de bewoners van Zomia leefden vaak in de vruchtbaardere lager gelegen gebieden, de riviervalleien en kuststreken. Het leven in de lagere landen was en is niet altijd een pretje. Met de opkomst of de aankomst van autoritaire staatsregimes zijn de mensen meestal vrijwillig, soms gedwongen de bergen in getrokken. De bewoners van Zomia vluchtten voor belastingen, dienstplicht, honger, of de ziektes die het gevolg zijn van hoge bevolkingsdichtheid en intensieve veehouderij.
Zomianen hebben dus bewust niet gekozen voor ‘beschaving’, maar voor een eenvoudiger bestaan. Een minder gemakkelijk bestaan wellicht, maar wel één dat vrij is van onderdrukking en controle door een staatsapparaat.
Dat er daar in de heuvels en bergen geen machtige regimes zijn ontstaan, is niet omdat de mensen in Zomia er nog nooit van hadden gehoord, maar omdat ze een egalitaire manier van leven nastreven.
Het bedrijven van zwerflandbouw geeft je wendbaarheid. Als je wilt - of als je moet, omdat de macht van de staat oprukt - kun je eenvoudigweg verkassen naar een ander gebied.
Een mondelinge traditie kan een reactie zijn op hoe regimes schrift vaak gebruiken om controle uit te oefenen. Een samenleving die georganiseerd is zonder centrale documentatie is moeilijker over te nemen door een machtige speler.
Het landschap van Zomia helpt daarbij. Het terrein is zoals gezegd ruw en onbegaanbaar, waardoor het, zeker in de eerste helft van de vorige eeuw, voor overheden moeilijk was om daar door te dringen.
Maar tegenwoordig is dat verhaal anders. Moderne technologie – van helikopters tot smartphones – vermindert afstand of doet die zelfs volledig verdwijnen. Daarmee verdwijnt Zomia als gebied dat niet is onderworpen aan staatsregimes langzaam maar zeker ook.
Ik vraag me af of de bergen in trekken op de lange termijn niet uitstel van executie betekent. Zouden al die gemarginaliseerde volkeren er niet beter aan hebben gedaan om te proberen invloed te krijgen binnen het oprukkende staatsapparaat? Zouden ze daarmee niet meer vooruitgang voor zichzelf en hun nabestaanden hebben kunnen regelen?
Hoe dan ook laat Zomia zien dat je vrijheid boven vooruitgang kan verkiezen. Je manier van leven is misschien minder ontwikkeld, maar je hebt wel meer autonomie. Je onttrekt je aan het oog van machtshebbers door uit te wijken naar een gebied dat slecht begaanbaar is voor hun instrumentarium. Dat is wel tijdelijk, want technologie blijft zich ontwikkelen.
De keuze van de Zomianen is vergelijkbaar met die waar je als klant van softwaregiganten tegenwoordig voor staat.
Facebook en Google bieden je een hoop gemak, maar je geeft er een hoop vrijheid voor op. Ik zeg bewust vrijheid en niet privacy. De logica van het verdienmodel van deze techreuzen is er immers op gericht je aandacht te krijgen en te houden, een schaars goed.
Het schenden van privacy is voor de techreuzen een middel en geen doel. Ze moeten van je weten wat je doet zodat ze je dingen kunnen blijven voorschotelen die je doen terugkeren. Je hoeft het niet eens leuk te vinden. Het moet alleen je gewoonte worden.
Het geld wordt, zoals we allemaal weten, verdiend met advertenties. Adverteerders betalen voor de vermeende precisie waarmee je hun boodschap krijgt voorgeschoteld.
De manier waarop online advertenties werken zorgt voor een schaduwwereld waarin robots op nepwebsites naar echte advertenties kijken. Adverteerders betalen ook daarvoor want de robots doen zich voor als mensen. Dat vinden ze uiteraard niet prettig, want dat is weggegooid geld. Robots kopen tenslotte geen bier.
De reactie van de adverteerders en de techreuzen die hen bedienen is om steeds verder te gaan in het schenden van onze privacy. Als het aan hen lag, zouden ze bij het laden van elke advertentie steeds even de camera van je laptop of smartphone aanzetten om te controleren of je wel een mens bent. Dat mag natuurlijk niet, dus ze doen allemaal andere dingen om er zeker van te zijn dat ze met een mens te maken hebben en niet met een robot. Dat leidt tot allerlei invasieve praktijken die niet alleen de privacy schenden maar ons ook nog eens onveiliger maken.
De techreuzen zitten op een berg persoonlijke data waarvan niemand wil dat ze gelekt wordt of in verkeerde handen valt. Maar dat is slechts een kwestie van tijd. Zelfs als je hackers en vijandige regimes niet vreest, zou je je nog steeds zorgen moeten maken om de eerder genoemde claim op onze aandacht.
Als je hier vanaf wilt, wat moet je dan doen, als geïnformeerde burger en consument? Vaak wordt gezegd dat je kunt stemmen met je portemonnee, door te stoppen met het gebruiken van de producten van de handelaars in aandacht. Maar zo makkelijk is dat niet. Stoppen met dat soort dingen snijdt je af van anderen. Het is alsof je je biezen pakt en de heuvels in trekt. Zoals de mensen in Zomia.
Dit metaforische Zomia is geen geografische maar een technologische ruimte. Afstand, zichtbaarheid en controle zijn in allebei de ruimtes even belangrijk. De technologie waar je toegang toe hebt, bepaalt hoe ver je af staat van je vrienden, collega's en familie. Hoe kleiner de afstand tot je geliefden, hoe zichtbaarder je leven is voor techreuzen.
Je kunt andere software voor email gebruiken, een andere zoekmachine, andere chatapplicaties. Je kunt ouderwets betalen voor nieuws. Maar je zult ook afscheid moeten nemen van het plezier van grappige kattenfoto's op Facebook of vakantieselfies op Instagram. Een stap terug, absoluut.
Net als de bewoners van Zomia verruil je vooruitgang voor vrijheid. Je kunt niet alles hebben. Bewoners van de valleien en kustgebieden zullen je bestempelen als primitief of achterhaald. Ze zullen medelijden met je hebben of op je neerkijken. Maar zelf weet je beter. Je weet wat de door advertenties gedreven internetdiensten te bieden hebben, maar je wijst ze bewust af.
De alternatieve diensten vrij van advertentietechnologie vereisen van de bewuste gebruiker kennis, vaardigheden of middelen die niet iedereen heeft. Simpelweg zeggen dat mensen voor zichzelf moeten zorgen, neemt de verantwoordelijkheid weg bij de techbedrijven zelf. Kiezen of delen is een valse tegenstelling.
Omdat ons Zomia een technologische en geen fysieke ruimte is, geeft dat ons meer flexibiliteit. We kunnen voor sommige aspecten van ons leven kiezen om mee te doen met de vooruitgang en daarvoor kleine stukjes vrijheid opgeven aan techreuzen en overheden. Voor andere aspecten kunnen we hoog de bergen in trekken naar een eenvoudiger bestaan, in de wetenschap dat niemand ons kan zien en we zelf controle houden over waar we onze aandacht op richten.
Wie er voor kiezen in de valleien te blijven, moeten proberen om de machtshebbers te veranderen. Wie vluchten moeten vanuit de bergen een guerrilla-campagne voeren om op afstand de machtigen te veranderen.
Net als de bewoners van Zomia kun je uiteindelijk niet zonder macht en invloed. De machtscentra zijn ontegenzeggelijk de techreuzen en de overheden die op ons toezien en met ons samenwerken. Mensen die hun aandacht, privacy en daarmee vrijheid willen veiligstellen, zullen op één of andere manier invloed moeten uitoefenen op deze partijen. Anders ben je overgeleverd aan de grillen van het terrein. En dat verandert continu.
Verder lezen:
Bennett, D. (2009, December 06). The mystery of Zomia. March 20, 2017, from archive.boston.com
Brass, T. (2012). Scott's “Zomia,” or a Populist Post-modern History of Nowhere. Journal of Contemporary Asia, 42(1), 123-133. doi:10.1080/00472336.2012.634646
Cegłowski, M. (n.d.). What Happens Next Will Amaze You. March 20, 2017, from idlewords.com
De Zwart, H. (n.d.). Diversiteit is vrijheid. March 20, 2017, from bof.nl
Michaud, J. (2010). Editorial – Zomia and beyond. Journal of Global History, 5(02), 187-214. doi:10.1017/s1740022810000057
Schendel, W. V. (2002). Geographies of Knowing, Geographies of Ignorance: Jumping Scale in Southeast Asia. Environment and Planning D: Society and Space, 20(6), 647-668. doi:10.1068/d16s
Scott, J. C. (2011). The art of not being governed: an anarchist history of upland Southeast Asia. New Haven, CT: Yale University Press.
