De wanhoop van de aap

Jaren negentig van de vorige eeuw. Kapuściński noteert in zijn Lapidarium II : 'Abu Dhabi. Hoe de kinderen een gorilla aan het plagen waren in het dierenpark (nieuw, gebouwd buiten de stad, in de woestijn). Aanvankelijk werd de gorilla boos, hij rende op en neer op het betonnen podium, zwaaide dreigend naar de kleine agressors. Uiteindelijk ging hij in het midden van de kooi zitten en begon te huilen.'

Wat een ontroerende scene: eerst boosheid en vervolgens wanhoop van de aap. Wie weet, heeft hij in zijn gedachten flink naar zijn neven uitgehaald, zo van 'Wacht maar af, domme apenkoppen, ik zal jullie nog eens een poepie laten ruiken!' De machteloze armoezaaier ging tenslotte huilen, want ontsnappen uit de gevangenis waarop mensen hem hadden getrakteerd kon hij niet.

Gorilla's hebben doorgaans een rustig temperament, maar van tijd tot tijd kan er natuurlijk een bijzondere slimmerik opstaan, een creatieve geest die de risico's niet schuwt en zodra zich een kans voordoet razendsnel besluit om een vluchtpoging te wagen, in het bijzonder als zijn wanhoop in frustratie omslaat.

Mei 2007. Ik hoor op de radio dat in het Rotterdamse dierenpark Blijdorp de gorilla Bokito uit zijn verblijfplaats is ontsnapt! Hij zaaide paniek onder de bezoekers door de cafetaria behoorlijk te verbouwen, een vrouw aan te vallen en haar te verwonden. Ik stond paf. Het toeval wil dat ik een uur geleden nog in Blijdorp was, waar ik Bokito met zijn drie echtgenoten en drie kleintjes heb geobserveerd en ik heb ook koffie gedronken op het terras van de cafetaria. Hoe kon dit gebeuren? Waarom werd Bokito woedend, waarom sloegen de stoppen bij hem door? Hoe kreeg hij het in zijn kop om over de vier meter brede sloot heen te springen en vervolgens een mensenvrouw te molesteren?

Het bleek dat dit onalledaagse gedrag van Bokito een reactie was op het even onalledaagse gedrag van de 57-jarige mevrouw Yvonne, die sinds enige tijd viermaal per week de sympathieke gorilla bezocht. Om zijn aandacht te trekken keek mevrouw Yvonne langdurig in Bokito's ogen, sprak hem liefdevol toe en kuste het glas dat haar van hem scheidde. Op de door haar man opgenomen filmpjes was te zien dat Bokito op haar geflirt reageerde. Bokito glimlachte haar toe! Tenminste dat dacht ze. Na het ernstige incident, waarbij mevrouw Yvonne ruim honderd keer gebeten werd, raakte ze allerminst ontmoedigd. Tijdens haar verblijf in het ziekenhuis in afwachting van de zoveelste operatie vergaf ze Bokito zijn wrede daad.

De ethologen zijn van mening dat onze interpretaties van het apengedrag veel te wensen overlaten. Apen zijn niet bepaald dol op als iemand hen langdurig aankijkt. Wanneer zij hun tanden laten zien, betekent dat allerminst dat ze aan het lachen zijn, integendeel, ze zijn ontevreden, voelen zich bedreigd of willen zelf dreigend overkomen. De situatie is nog gecompliceerder in geval een aap door de mens opgevoed is en gewend aan de menselijke blikken. De elfjarige Bokito had juist zo'n kindertijd en jeugd achter de rug. Hij kwam naar Rotterdam uit Berlijn, waar hij met de fles werd gevoerd, waar hij luiers droeg en van pizzaatjes genoot. Al in Berlijn was gebleken hoe ondernemend Bokito wel niet was: hij was erin geslaagd een glazen omheining te bedwingen.

Volgens de Nederlandse primatoloog Frans de Waal en de schrijver-bioloog Tijs Goldschsmidt raakte Bokito simpelweg gefrustreerd, omdat de aardige mevrouw Yvonne na haar zoveelste bezoek opnieuw zomaar was weggelopen. Bokito dacht na: 'Ho, wacht eens even, zij hoort bij mij, ze maakt toch deel van mijn harem!' Voor Bokito was de afstand tussen hem en de mensenvrouw kleiner dan voor een wilde aap, omdat hij door mensen was grootgebracht. De gefrustreerde Bokito sprong over een brede sloot en ging op zoek naar zijn uitverkorene. Hij vond haar, pakte haar vast en beet haar, maar doodde haar niet. Waarschijnlijk wilde Bokito haar een lesje leren, want volgens de in de gorillawereld geldende regels was zij zijn onderdaan.

Frans de Waal benadrukt dat we heel voorzichtig moeten omgaan met wilde dieren die door mensen worden verzorgd. Deze dieren zijn juist gevaarlijker omdat ze minder bang voor mensen zijn geworden en zich tevens in sterkere mate door mensen aangetrokken voelen. Het is dus oppassen geblazen met onze pogingen de wilde dieren te willen vermenselijken.

De nodige afstand bewarend moeten we echter niet vergeten dat onze soort samen met de chimpansees, gorilla's en orang-oetans deel uitmaakt van de familie van mensachtigen. De chimpansees zijn onze naaste verwanten, het verschil tussen hun erfelijke code en de onze bedraagt slechts rond 1,5 %. Ons brein waar we zo trots op zijn heeft zich weliswaar iets anders ontwikkeld dan bij de andere mensapen, maar zo bijzonder als we altijd dachten zijn we ook weer niet. Het is zonneklaar dat de kenmerken van zowel apen- als mensenbrein het resultaat zijn van een langdurig evolutieproces waar het hele dierenrijk aan onderhevig is.

Zou Joseph Conrad soms met de 'diepere waarheid' die met een mysterieuze rust Marlows apenstreken gadeslaat het geheimzinnige evolutieproces bedoelen? Doelde Conrad soms op de biologische basis van de 'harten der duisternis', die ongeacht ruimte en tijd in alle menselijke culturen voorkomen? Ook Ryszard Kapuściński overpeinsde dit verontrustende fenomeen in Lapidarium III: 'Die grens in de mens, de grens tussen mens en beest, is altijd vaag; het is een mysterie, zowel uitdaging als bedreiging.'

Het dier in ons echter staat niet alleen voor agressie en xenofobie (jazeker, de chimpansees voeren met elkaar listige oorlogen en begaan politieke moorden), maar ook voor onze moraal, empathie en altruïsme. Tijdens zijn jarenlange veldstudies ontdekte Frans de Waal dat verschillende apensoorten na een ruzie vrede sluiten, dat ze empathie vertonen en een moreel bewustzijn bezitten. Sommige apen onthouden goed aan wie ze iets schuldig zijn en wie er de geldende regels heeft overtreden. Zelfs bij de makaken nam hij voorbeelden waar van altruïstisch gedrag.

Zo te zien heeft de mens nog wat werk te verrichten teneinde de apenmanieren te evenaren. We moeten ons achterstand snel zien in te halen, want al behoren de mensapen tot de beschermde diersoorten, ze worden met uitsterven bedreigd. Dit met dank aan hun lichtzinnige neven met een zwaar brein.

Jammer genoeg heeft de evolutie een hekel aan het woordje snel! Joseph Conrad betreurde het in zijn boek Lord Jim: 'Het is buitengewoon opmerkelijk hoe we met half geloken ogen, met oren van een slechthorende en met de gedachtegang van een dagdromer door het leven gaan.' Ryszard Kapuściński betreurde het eveneens in zijn Lapidarium I: 'Veel dingen beginnen we laat te begrijpen, nog meer dingen heel laat, de meeste dingen - te laat.' Het is niet verwonderlijk dat ook bij Homo sapiens de wanhoop geregeld toeslaat. Want zoals een door Herodotos in zijn Historiën aangehaalde Pers het al ruim tweeduizend jaar geleden opmerkte 'niets stemt triester in een mensenleven dan het volle besef te hebben en niets met die wetenschap aan te kunnen.'

Ewa van den Bergen-Makala is vertaler en publicist. Dit verhaal verscheen in andere vorm in de bundel Reizen met R. Kapuscinski. Deel 2.; Vertellingen van veertien vertalers (Krakow, Znak, 2009). Het raakt aan het thema van de Kousbroeklezing van Tijs Goldschmidt, Vis in bad, en aan het thema van de huidige Gids, Denkende dieren.

Noten

1. Joseph Conrad, Hart der duisternis, Pandora, 2005.
2. Ryszard Kapuściński, Lapidaria, Czytelnik, 1997.
3. Ryszard Kapuściński, Lapidarium, De Arbeiderspers, 2003.
4. Herodotos, Het verslag van mijn onderzoek, Sun, 2000.