Aafke Steenhuis, De magie van het IJ: Panorama Amsterdam Noord, Philip Elchers, Groningen, november 2015, 120 p., zelf geïllustreerd, in kleur, € 25.
Toen Aafke Steenhuis ruim dertig jaar geleden vertelde dat ze met haar geliefde van Amsterdam naar Nieuwendam ging verhuizen werd ze beklaagd. “Naar Amsterdam Noord! Daar is helemaal niks!” “Maar dat is juist wat ik graag wil”, zei ze.
Ze sprak uit ervaring: geboren in Delfzijl, getogen in Zuidhorn, afgestudeerd in Groningen, en vanuit een arbeidershuis op het Groningse platteland verhuisd naar het centrum van Amsterdam, waar ze ruim tien jaar hadden gewoond. “In de loop van de tijd kon ik steeds minder het lawaai verdragen van het optrekkende verkeer in de binnenstad. Mijn eigen onrust werd er door aangewakkerd.”
Vanuit een tuinhuisje aan de zeedijk van het IJsselmeer hadden ze Waterland leren kennen en de dijkdorpen aldaar, zoals Nieuwendam, waar ze toen zijn gaan wonen aan de Nieuwendammerdijk in een dijkhuis, dat een tijd had leeggestaan en verveloos, verwaarloosd en verrot was. De kamperfoelie tegen de achtermuur verleidde hen. Later bleek het een voormalig gemeentehuis te zijn.
Zulke houten dijkhuizen dateren uit de laatste vier eeuwen. Hout is licht en zakt daarom minder in veen. Vanaf de dijk lijken de huizen klein, en van achteren hoog. De voorgevel rust op de dijk, het achterhuis drijft op het slappe veen. De balken in de huiskamer bleken te zijn gedisseld, in plaats van geschaafd of gezaagd, die stamden dus uit de zeventiende of achttiende eeuw.
Het IJ, waar het aan lag, is ontstaan uit een tak van de Rijn, de Oer IJ, een snelstromende diepe rivier die is dichtgeslibd, zodat er maar een klein stuk overbleef, het huidige IJ, dat door Amsterdam stroomt en opgaat in het Noordzeekanaal. De Waterlandse Zeedijk, nu Nieuwendammerdijk geheten, ligt waarschijnlijk op de rand van het Gat van Waterland, op een zandrug die in een ijstijd werd opgestuwd. Oude dijkenbouwers bouwden hun zeewering namelijk het liefst op grond die het minst inklonk. Wie t water deert, wie t water keert. Als zo'n dijk doorbrak, ontstond er een kolk of breek, waar de nieuwe dijk omheen gebouwd werd, daarom kromt de dijk zich daar. Zo'n dijk werd beschermd met zeewier, waarop een netwerk lag van houten palen, die later, na de verspreiding van de paalworm, werden vervangen door puin, waar Noorse keien op lagen. In 1890 werd de Waterlander Zeedijk nog verhoogd van 2,60 tot 3,20 NAP. Toch overstroomde die in 1916, waarna werd besloten tot de aanleg van de Afsluitdijk, die in 1932 klaar was.
Nieuwendam ontstond rond een houten spui-sluis, die in 1628 al werd vervangen door een stenen schutsluis. In de tweede helft van de 15de eeuw ging het al goed met Waterland, dat toen met veel meer schepen op de Oostzee zeilde dan Amsterdam. Amsterdam bleef katholiek en werd Spaansgezind. De Waterlandse dorpen en steden werden protestants en schaarden zich in 1572 achter Willem van Oranje, die de opstand leidde. Zij blokkeerden de haven van Amsterdam, wat leidde tot hongersnood, en tot gevechten in Waterland, op het IJ en de Zuiderzee, tussen schepen van Spaansgezinden en de geuzen, die uiteindelijk wonnen. Alva kon de achterstallige soldij niet betalen en vluchtte. Waterland was toen verwoest door branden en plundertochten.
Pas in 1578 sloot Amsterdam zich aan bij de Opstand en ontwikkelde zich tot de machtigste haven ter wereld met een woud van honderden masten en het IJ als het kloppend hart, waar de grachten op uit kwamen. In 1750 waren er achthonderd afvaarten per week met honderdtwintig bestemmingen. En in 1876 was het Noordzeekanaal klaar, waar nu zo'n honderdduizend schepen per jaar door varen, met sluizen bij IJmuiden en Schellingwoude. Amsterdam is nog steeds de vierde zeehaven van Europa, na Rotterdam, Antwerpen en Hamburg.
In 1921 werden de arme gemeenten Nieuwendam, Buiksloot en Ransdorp door Amsterdam geannexeerd. En al in 1923 werd het plan Tuindorp Nieuwendam goedgekeurd: bijna duizend arbeiderswoningen met een badcel en een tuin. In 1950 werkten er in Amsterdam Noord zo'n dertienduizend mensen in de scheepsbouw en de toeleveringsbedrijven. Maar in de jaren zestig begon het mis te gaan en in de tachtiger jaren moesten werven sluiten. De VVD in Amsterdam wilde vooral industrie vestigen in Amsterdam Noord, en de PvdA juist woningbouw. Inmiddels worden er nieuwe woningen en appartementen tussen de bedrijven in gebouwd, voor mijn eigen zoon, onder anderen en in afwachting van de Noord-Zuidlijn van de metro. Daarom heb ik dit boek gekocht en in één keer uitgelezen. Ik wilde wel eens weten waar hij terecht komt. En nu krijgt hij het van me cadeau.
Alle facetten van de geschiedenis van Amsterdam Noord komen aan bod. Het resultaat is een fraai portret in de vorm van een kleurrijk mozaïek, dat ik nu al klassiek durf te noemen, en waarvan ik helaas alleen de rode draad heb kunnen bespreken.
