'Het leven van de huidige, gecultiveerde mens keert zich langzamerhand van het natuurlijke af: het wordt al meer en meer een abstract leven.' Schreef de schilder Piet Mondriaan als eerste zin van zijn eerste bijdrage over 'De nieuwe beelding in de schilderkunst' in het eerste nummer van De Stijl onder redactie van Theo van Doesburg. Het was 1917. Wat Mondriaan bedoelde was dat het in het moderne leven niet langer om de dingen en het bezit daarvan gaat, maar om de relaties tussen de dingen en de zelfverwerkelijking van elk individu, wat Mondriaan noemt: 'gelijkwaardige verhoudingen', tussen de mensen in een eigentijdse samenleving. Zo worden ook op zijn schilderijen niet natuurlijke vormen afgebeeld onder totale controle van de kunstenaar, maar wordt naar een evenwicht gezocht tussen al dan niet gekleurde vierkanten en rechthoeken en zwarte lijnen - een evenwicht dat de schilder niet aan zijn schildermateriaal kan opleggen, maar daar al proberend en bestuderend uit naar voren moet zien te laten komen. In een late tekst verklaart Mondriaan: 'De nieuwe kunst geeft in die zin een onafhankelijk bestaan aan lijn en kleur dat ze deze niet langer onderdrukt of misvormt door een bepaalde vorm, maar ze hun eigen grenzen laat stellen die past bij hun aard. Evenzo zal in het toekomstige leven de maatschappij aan ieder individu een onafhankelijk bestaan toestaan dat in overeenstemming is met zijn eigen aard.'
Die laatste zin maakt duidelijk waarom het verwijt aan Mondriaan dat hij er totalitaire ideeën op nahield - zoals in het toneelstuk Victory Boogie Woogie (2009) van Gerardjan Reijnders - potsierlijke onzin is. Maar hier gaat het me om de vraag hoe Mondriaan zich 'de huidige, gecultiveerde mens' voorstelde. Hij legt dat uit in zin twee van zijn eerste Stijl-artikel: 'Waar het natuurlijke (uiterlijke) meer en meer "automatisch" wordt, zien we de levensaandacht zich meer en meer op het innerlijke vestigen.' Als in de stedelijke wereld alles er steeds meer hetzelfde uit gaat zien, dien je de verschillen te zoeken in je innerlijk, in je ervaring dus. Maar pas op: 'Het leven van de werkelijk moderne mens is noch op het materiële om het materiële gericht, noch dominerend gevoelsleven, maar treedt als meer zelfstandig leven van de zich bewustwordende menselijke geest op.' Je moet je dus niet door je steeds rijkere gevoelsleven laten domineren, en evenmin de slaaf van je eigen bezit worden. Het streven is 'zelfstandig leven', wat te bereiken is door je steeds meer bewust te worden van wat je doet, hebt, voelt en bent. Die 'bewustwording' uit zich dan in 'een gecultiveerd uiterlijk en een verdiept, meer bewust innerlijk'.
Wat Mondriaan zo'n groot kunstenaar maakt is niet dat hij een stijl ontwikkelde die iedereen op aarde ogenblikkelijk als de zijne herkent, en ook niet dat hij 'tijdloos modern' is, dat wil zeggen: een typisch vertegenwoordiger van een kunst die definitief achter de horizon van het jaar 2000 aan het wegzinken is in ons modernistische verleden. Hij blijft actueel doordat zijn werk duidelijk maakt hoe je dat doet: zelfstandig leven, en wat dat oplevert: een verdiept, meer bewust innerlijk. Hij boorde achter het eigentijdse leven van alledag, met al z'n steeds leukere gadgets en consumptiemogelijkheden, een laag aan die zich aan alle bezit en alle overheersing onttrekt: een universele laag die, als je hem eenmaal gewaarwordt na het zien en vergelijken en vervolgens verzinken in heel wat van zijn werk - en dan bedoel ik de werken die hijzelf onder de noemer van de 'nieuwe beelding' rangschikte en niet de ietwat mallotige vroege werken met verhevigde kleuren of gedeconstrueerde duinlandschappen en kerktorens - ik zeg: als je eenmaal in de gaten hebt op welk geestelijk landschap Mondriaans abstracte doeken uitzicht geven, al klinkt 'landschap' nog te concreet voor wat je dan meemaakt, dan voel je een zijnsmogelijkheid in jezelf oprijzen die ik hier zou willen omschrijven met de woorden 'vriendelijke zakelijkheid' en 'nuchtere tederheid'. Zeker, de technologische wereld verwoestte de natuur en de culturen die uit die natuur voortkwamen, maar hiervoor mogen we haar dankbaar zijn: de utopie van universele gelijkwaardigheid tussen zelfstandige individuen is nog steeds actueel, hoezeer ze ook steeds weer gecorrumpeerd wordt vanuit bezitsdrang en machtsverlangen. Boor de Mondriaanlaag aan in de sociale netwerken, die eigentijdse vorm van 'gelijkwaardige verhoudingen': je weet niet wat je meemaakt.
