Op de dag dat Tsipras wederom de Griekse verkiezingen wint presenteren wij 'Een Griekse tragedie'. In één adem rijgt Sare Bakkers historische figuren als Aristoteles, Alexis Tsipras, Joost van den Vondel, Dionysios Solomos en Menno ter Braak aaneen.
Na 1639 besluit Vondel zijn toneelstukken te baseren op de poëtica van de Griekse Aristoteles. Volgens deze Griek moest een theaterstuk een nobele hoofdpersonen kennen. Dit hoofdpersonage was geen held. Hij werd niet verheerlijkt en was absoluut niet voortreffelijk. Hij moest fouten maken, net als echte mensen. De gruwelijke en vooral ook cruciale fout die deze hoofdpersoon maakte, heette de hamartia. Kort daarna verwierf hij agnitio (het inzicht), maar dat inzicht kwam helaas altijd net te laat. Na het inzicht vond de peripetie (de wending) plaats en veranderde het hele verhaal. Het spel eindigde met de catharsis (loutering, zuivering van slechte emoties). De catharsis zou een reinigende werking hebben op het publiek. De toeschouwers zouden gezuiverd worden van hun negatieve emoties, verlost worden van hun eigen kwade gedachtes. De toeschouwer verliet het theater niet alleen reiner omdat hij beroofd van zijn negatieve gedachtes was, maar ook een stukje wijzer.
Grieks premier Alexis Tsipras (1974) is een nobele hoofdpersoon. Hij is gelukkig getrouwd en heeft twee zoons. We kunnen onszelf in hem herkennen. Hij wordt omschreven als slagvaardig en charmant, hij zegt pas een stropdas te gaan dragen, als hij de schulden van het land ernstig heeft teruggebracht. Tsipras is vijf jaar na de eerste maanlanding geboren.
Vrijheid is gekoppeld aan Griekenland. Waarom noemden de Amerikanen hun ruimtevaartschepen anders naar de Griekse god Apollo? De maan is er echter niet altijd mee bereikt (“Houston, we’ve had a problem”), maar de missie staat onmiskenbaar voor vrijheid. In Almere is de huisartsenpraktijk Homerus opgericht die je bevrijd van alledaagse kwaaltjes. Ook Aristoteles wilde door de catharsis zijn bezoekers bevrijden van het kwaad, het negatieve.
Het 20ste eeuw structuralisme heeft ons echter geleerd dat we de wereld alleen maar kunnen zien in binaire opposities. Er bestaat geen warmte zonder koude, geen donker zonder licht. Dus er bestaat ook geen vrijheid zonder onvrijheid en dat is tragisch. Laat de tragiek nou net iets zijn dat, ontegenzeggelijk, een Grieks begrip is. Naast de tragedie (τραγῳδία, tragōidia, "bokkenzang”) is ook de democratie in Griekenland geboren. Wij hebben onze stemhokjes, en onze onuitputtelijke drang om altijd maar te willen zeggen wat we vinden, aan hun inventiviteit te danken. Hoe tragisch is het echter dat Griekenland zelf geen democratie meer is, maar een republiek.
Dat vrijheid tragiek betekent, wist Menno ter Braak. Hij schreef in 1937 (‘het nationaal-socialisme als rancuneleer’) over de gevaren van de verworven vrijheid die voortkwamen uit het gelijkheidsideaal van de Verlichting. Hij stelde dat gelijkheid wordt gezien als een recht, maar tevens een biologische onmogelijkheid is. Niet iedereen kan profvoetballer of koning worden. Dat paradoxale idee van vrij- en gelijkheid zadelt de mens op met rancune en ressentiment. Er is ons een gelijkheid beloofd die niet waargemaakt kan worden. Vergeet niet dat alléén Tsipras premier is geworden. Ter Braak voorspelde door deze theorie de Holocaust en heeft op de dag dat de Duitsers ons land binnenvielen dan ook zelfmoord gepleegd, omdat hij dat niet wilde meemaken.
Ook tijdens de onderhandelingen over het derde steunpakket waar Griekenland bij de Eurolanden om vroeg, werd de Tweede Wereldoorlog er weer eens bijgehaald. Er werd gevraagd waarom de Grieken geen schuldverlichting konden krijgen, terwijl Duitsland dat na de oorlog wel kreeg. Duits politicus Schäuble werd boos en zei dat Duitsland zich destijds wel aan de afspraken hield, en Griekenland dat niet doet. Maar in Griekenland geldt het recht van de beste redenaar, niet het recht van degene die, moreel of juridisch gezien, wellicht gelijk heeft. Retorica is het kind van de Griekse oudheid. In de rechtbank ging het niet over gelijk, maar over degene die met zijn monoloog het publiek wist te overtuigen. Een moordenaar die prachtig kon spreken werd vrij bepleit, terwijl een gebrek aan welbespraaktheid ervoor kon zorgen dat een onschuldige de bak in kon gaan. En daarnaast, wat zijn afspraken nou waard in vergelijking met 500.000 levens die de oorlog Griekenland destijds heeft gekost.
Rancune dus. Toen onze nobele Tsipras afgelopen januari vol trots zijn ambtswoning betrad, trof hij een volledig leeggehaald huis aan. Zijn vergramde voorganger Antonis Samapas had het Maximos Mansion in de staat van een kraakpand achtergelaten. De media berichtten dat Samapas zelfs het wachtwoord van de wifi had meegenomen, en dat Tsipras een uur lang opzoek zou zijn geweest naar een stuk zeep. Tsipras maakte de grove fout (de hamartia) zijn eigen blokje handzeep niet mee te nemen, maar af te gaan op de goedheid van zijn voorganger.
De hamartia van de eurolanden is het denken dat het lot van Griekenland in de handen van hun en de Europese Centrale Bank zou liggen. Tijd voor Aristoteles’ agnitio. Griekenland neemt zijn eigen lot in handen. Touroperator Hellas Travel heeft op 16 juli alle vluchten van Groningen Airport naar het Griekse eiland Corfu geschrapt. Dat daardoor reizigers zijn gedupeerd, is niet het treurige lot van Griekenland, maar het lot van al die driehonderd toeristen die dachten lekker goedkoop op vakantie te gaan.
Grieken nemen dus wel degelijk hun eigen lot in handen. Ze emigreren in grote getale naar Australië. Waar de straten steeds meer beginnen te ruiken naar tzatziki, mousaka en souvlaki, want de grootste Griekse gemeenschap ter wereld, buiten Griekenland zelf, huist ondertussen in Melbourne. Welk volkslied zullen ze zingen?
Het is 1865 als het gedicht Ymnos is tin Eleftherian (Hymne voor de vrijheid) van de Griekse Dionysios Solomos tot volkslied wordt aangenomen, dat is enigszins opmerkelijk. Sinds de steentijd wonen er namelijk al mensen op Griekse schiereilanden, die niet echt de saamhorigheid van een volk voelden, het waren de Romeinen die het land Griekenland noemden. Dat al die verschillende mensen op die schiereilanden opeens tot één land behoorden, kwam natuurlijk goed uit toen in 2001 unaniem besloten werd dat Griekenland toe mocht treden tot de Eurozone. O, Europa! Laten we niet vergeten dat hun Zeus zo aangetrokken was door de prinses Europa dat hij zichzelf in een witte stier veranderde om haar speels te bekoren. Hij voerde haar mee naar Kreta waar ze seks hadden onder een plataan die een jaar lang geen blad meer zou verliezen en Europa baarde drie gezonde kinderen. Je kunt geen brood bakken en daarna pas zeggen dat de meel bedorven was. Griekenland werd als een gast uitgenodigd op haar eigen feestje toen ze toe mocht treden tot de Eurozone. Goddank hadden ze toen dat volkslied al, een beetje opsmuk van de natie was zeker en vast een voorwaarde geweest, tijdens de grote peripetie die het jaar daarop zou volgen.
2002. Daar stonden de Grieken dan, net als wij, tijdens de grote omwisselingsoperatie van de nationale naar de Europese valuta, naar het vuurwerk te kijken, terwijl de zakjes euro’s erbij werden gehaald. Iedereen in het dorp had een noodpakketje guldens (of daar: drachme) in de kluis opgeborgen voor als het mis zou gaan. Een reep chocolade van een euro kostte in gedachte nog heel lang twee gulden twintig (of 340 drachme 75).
Nog geen maand geleden zat iedereen op het puntje van zijn stoel om te horen of de Grieken hun drachme weer terug zullen krijgen, of niet. Het Europese publiek ondervond een ware catharsis. De tragedie in Griekenland liet ons zien hoe gelukkig wij zijn, hoe relatief voortreffelijk onze leventjes geleefd kunnen worden. Handen samenknijpend kijken we toe hoe alles op zijn gat valt. Snel een goedkoop reisje boeken naar een schiereiland waar ze souvlaki serveren (wel alvast je geld meenemen!). He Willem, schenk nog eens een wijntje in en zet het geluid eens wat harder.
Wie ook op het puntje van zijn stoel zat, was Vondel in 1639, omdat hij hoopte dat de poëtica van de Griekse tragedie ook bij de nuchtere Hollanders aan zou slaan. Dat de catharsis wat goddelijks heeft, is niet gek aangezien theater voor de Grieken een eerbetoon aan de goden was. En ze hadden er nog al wat. Neem Apollo. Zoon van Zeus (let op: niet van Europa!) en tweelingbroer van Artemis. Het is een knappe, lange en goed gebouwde god met veel liefdesavonturen. God van het licht, van de muziek en de dichtkunst, van het landbouw en van het vee. Met een plectrum tussen zijn vingers, en een lauwerkrans om zijn hals, bespeelde hij de cider.
Apollo trachtte naar de maan te vliegen. Ondertussen verhuurt Apollo in Melbourne campers aan toeristen. De meeste Griekse migranten zijn tussen de 20 en de 50 jaar. Wie blijven er over? Kinderen en bejaarden. Én Tsipras. Hem is het lot beschoren niet meer dan een nobele hoofdpersoon te zijn in een tragedie die eigenlijk al eeuwen geleden geschreven had moeten worden. Maar alsof hij bang was voor een uitgestelde catharsis, draaide ook hij ons de rug toe. Onze nobele hoofdpersoon gaat aftreden. Tsipras draagt de gloeiend hete fakkel over aan een opvolger.
Het is tijd om terug naar de oorsprong te gaan. Oude Grieken leefden voor een groot deel in de open lucht en werden voor de tijd waarin ze leefden, enorm oud. Plato is 82 jaar geworden. Dat staat voor een leeftijd van ongeveer 110 jaar anno nu. Als de Griekse kinderen ouder worden, zullen ze misschien hun familie in Melbourne achterna reizen. De bejaarden zullen blijven. Maar er is niks aan de hand, want oude Grieken blijken het heel goed te doen in de geschiedenis.
Kortom. Er is nog hoop.
