Op 15 december jl. sprak Piet Gerbrandy tijdens het Gids-programma 'Dichter bij de oorlog' over Sappho's liefde.
Het eiland Lesbos werd ook in de Oudheid al beschouwd als een drempel tussen Oost en West. De Grieken die er woonden hadden meer contact met Klein-Azië dan met het relatief verre vasteland van Griekenland. In het westen van het huidige Turkije lag het rijk van de Lydiërs, met als multiculturele hoofdstad Sardes, een oord dat onder Grieken bekendstond als paradijs van luxe, rijkdom en verfijning. In de zesde eeuw v.Chr. zou het Lydische Rijk tenondergaan nadat koning Kroisos, vertrouwend op de vermaarde gevechtskracht van zijn legers, een overmoedige poging had gewaagd de Perzen te onderwerpen.
Aan het begin van diezelfde zesde eeuw nam de dichter Sappho adellijke meisjes onder haar hoede, mogelijk om ze klaar te stomen voor de volwassenheid - we weten eigenlijk niet hoe we haar rol precies moeten duiden, misschien leidde ze een school. Hoe dan ook, het lijkt erop dat er geregeld meisjes bij haar vertoefden die na hun verblijf vertrokken naar Sardes, waarschijnlijk om daar te trouwen. Van enkele meisjes is aannemelijk dat Sappho intussen verliefd op hen was geworden.
De poëzie van Sappho is uitermate slecht overgeleverd, hoewel het tot aan het einde van de Oudheid circuleerde in een verzameling van negen boekrollen, hetgeen in een moderne editie een kloek deel van een pagina of vierhonderd zou betekenen. Maar helaas heeft, zoals Hans Faverey het uitdrukt, ‘de vernietiging haar teksten ingekort’: we hebben slechts één compleet gedicht van haar, met daarnaast de schamele resten van enkele tientallen gedichten, fragmenten die in omvang variëren van één woord tot een vijftal strofen. Zo nu en dan wordt er nog een snipper gevonden die met wisselende mate van zekerheid aan Sappho kan worden toegeschreven.
In fragment 16 (volgens de standaardeditie), waarvan enkele strofen goed leesbaar zijn, spreekt Sappho over wat het allermooiste is, waarbij ze een blijkbaar gangbare visie tegenover die van haarzelf stelt. Waar de meeste mensen vooral in vervoering raken door de schittering van een machtig leger, bijvoorbeeld dat van de Lydiërs, gaat haar voorkeur uit naar ‘dat waarop men verliefd is’ - en in haar geval zijn dat dus meisjes. Ze geeft dan het voorbeeld van Helena, die haar echtgenoot in Sparta achterliet om haar geliefde Paris te volgen naar Troje (met alle ellende die daaruit zou voortkomen). Helena gold als uitzonderlijk mooie vrouw, maar hier gaat het waarschijnlijk vooral om het indrukwekkende feit dat zij niet aarzelde haar hart te volgen.
Maar dan blijkt dat Sappho een persoonlijke aanleiding heeft om dit aan de orde te stellen. Anaktoria, een meisje wier naam ‘koningsdochter’ zou kunnen betekenen, heeft Sappho verlaten, wellicht om in Sardes een passend huwelijk aan te gaan. Hoewel de dichter het volkomen begrijpt dat een jonge vrouw haar hartstocht als leidraad neemt, mist ze Anaktoria hevig, dat bloedmooie meisje met haar verblindende oogopslag en haar bedwelmende motoriek.
Er is vaak gezegd dat het feit dat Sappho erotiek boven oorlog verkiest, iets typisch vrouwelijks is. Ik hoop dat dat niet waar is.
vertaling
In mijn vertaling heb ik een poging gedaan ook de half leesbare woorden weer te geven. Dit is wat ik denk dat er staat:
Ruiterbenden, zegt men, of voetsoldaten
of oorlogsbodems zijn op de zwarte aarde
het allermooiste. Maar ik verkies datgene
waarop men verliefd is.
Doodsimpel is het ieder te overtuigen
van mijn gelijk. De vrouw die van alle mensen
de mooiste was, Helena, liet haar ideale
man in de steek
en voer naar Troje, zonder zich één seconde
om haar dierbare ouders of haar dochter
druk te maken - zo sterk was de verleiding
die haar...
... onbuigzaam...
... licht...
... denk ik steeds aan Anaktoria, die nu
niet meer bij mij is.
Veel liever zou ik haar sexy manier van lopen,
de schitterglans van haar blik weer zien dan alle
strijdwagens van de Lydiërs en de wapens
van hun soldaten.
... kan onmogelijk gebeuren...
... mensen kunnen slechts bidden...
naar...
zo...
... stierf...
... wat niet verwacht werd.
