Op een vrije vrijdag stapte ik na De Groene Amsterdammer van A tot Z gelezen te hebben met een loodzwaar hoofd de bioscoopzaal in. Niet eerder was er op één dag zo’n scala aan visies over de toekomst van de wereld op mij afgevuurd. Techno-optimisten in California, pessimistische environmentalisten in Engeland, ondernemende veganisten in Tilburg. Kweekvlees biologen en fossiele brandstof filosofen. Evenveel perspectieven op de toekomst als woorden over deze toekomst waren in eenzelfde lettertype en eenzelfde vorm naast elkaar gedrukt. Ik, geïnteresseerd en onwetend tegelijkertijd, moest uit deze veelvoud aan meningen mijn eigen conclusies trekken. Als klap op de vuurpijl bracht het afsluitende In Memoriam mij helemaal uit evenwicht. De zachtmoedige Antoine Verbij, die mij een aantal jaar eerder de Russische melancholie ingefluisterd had, was in stilte vertrokken. Een dag dus waarop de gedachten en gevoelens van Oost naar West, van persoonlijk naar gemeenschappelijk en van het verleden naar de toekomst slingerden.

In de bioscoopzaal was het echter aangenaam donker. Mijn telefoon zette ik uit en daarmee schoof ik de feitelijke wereld mijn jaszak in. In een korte introductie wezen de aanwezige regisseur en schrijver van de film het publiek erop na afloop van de film vooral in de droomwereld te blijven die deze film zou zijn. Nu, een aantal dagen later, vraag ik mij niet zozeer af of ik nog droom, eerder hoe ik de droom die deze film inderdaad is met u kan delen. Elke typering zal de film te kort doen. Iedere poging hem in een kader te duwen zal de weidsheid, reikwijdte, poëzie en magie van de film inperken. Dromen kunnen nu eenmaal niet vertaald worden.

Startpunt en rode draad is Raymond Borremans, een twintigste-eeuwse Fransman die in het interbellum het fascistische Europa achter zich laat en inruilt voor het koloniale West-Afrika. Borremans was, na een carrière als eenmans-band (ingehaald door de opkomst van de lp) en eenmans-openluchtbioscoop (ingehaald door de opkomst van de televisie), vooral liefhebber van de wereld. Beroepsliefhebber zou ik kunnen zeggen. Zoals zijn Franse voorouders twee eeuwen eerder de Westerse wereld in encyclopedieën vast probeerden te leggen, trachtte Borremans West-Afrika te categoriseren. Hij begon met de letter A en strandde zijn levenswerk bij de letter N. De eerste helft van wat West-Afrika volgens Borremans was is in een serie boeken verschenen en op dit moment op de markten van Ivoorkust te vinden. De tweede helft neemt Peter Kruger, de regisseur van de film, voor zijn rekening. Niet dat Kruger de encyclopedische onderneming van Borremans vervolmaakt; het tegenovergestelde is eerder het geval. Met zijn film lijkt hij te zeggen: ‘Het is goed zo, Borremans. Bedankt voor uw bij voorbaat mislukte poging. Bedankt voor uw omarmende blik.’

N - The Madness of Reason is meer dan een portret van een overleden Europeaan. De voice-over van wat door de makers een filmessay wordt genoemd is geschreven door niemand minder dan de Nigeriaanse Ben Okri. Het is deze schrijver die de film zijn poëzie, melancholie, spiritualiteit en ziel geeft. In een dans, zoals Okri het tijdens de Q&A benoemde, tussen het beeld, de tekst en de muziek wordt de film zichzelf: namelijk een waar gesamtkunstwerk. Het meanderende camerawerk, vele malen de wolken filmend en de lucht in vliegend, de opzwepende muziek, gecomponeerd door de Belgische Walter Hus en uitgevoerd door verschillende Afrikaanse muzikanten en de dromerige dialoog tussen een overleden man (Borremans) en jonge vrouw (hedendaags Afrika?) maken de film meer dan de optelsom van de losse delen. N - The Madness of Reason is een intercontinentale samenwerking die ver voorbij gaat aan de eenduidige tegenstelling tussen het rationele Europa en het emotionele of spirituele Afrika. Al wordt deze dichotomie niet uit de weg gegaan: ‘Het is de tirannie van jouw rechte lijn’ filosofeert één van de twee vertelstemmen terwijl de camera over een nieuw te bouwen woonwijk glijdt. Of ‘Je zult kennis maken met de extase van de kromme lijn’ als een reuzenschildpad zich van een touw aan zijn poot ontdoet. Echter rekent de film niet af met de verzamelwoede en categoriseringsdrift van de hoofdpersoon (daarvoor sijpelt er te veel liefde voor Borremans door het doek), noch met de drang de wereld te proberen te begrijpen. De film kijkt voorbij de beelden, alsof een oppervlakkig laagje vernis van de werkelijkheid af wordt gekrabd en een diepere, ervaringsrijkere wereld naar voren komt.

Op een zelfde wijze weten de makers de geschiedenis naar het heden te brengen. We zien een vervallen huis waar Borremans zijn archief samenstelde. We zien een verwilderd graf, we zien archiefdozen vol vlinders. Maar we zien ook de problematiek van hedendaags Afrika: jongeren met Kalasjnikovs die niet weten of het woord rebel voor een mens of voor een dier staat. We zien politieke onrust: wegversperringen en dode lichamen. We horen mannen spreken over het idee dat het benoemen (van Hutu’s) negatieve consequenties heeft (namelijk dat het ook niet-Tutsi’s betekent en dus een scheidslijn tussen de mensen trekt). Hier lijkt de film zijn scherpe tanden te laten te zien en het idee van de dialectiek van de verlichting, zoals kort na de Tweede Wereldoorlog door Adorno en Horkheimer benoemd, te belichamen. Toch is N - The Madness of Reason geen pamflet tegen de systematische categorisering en de reden. Ook probeert het geen oplossingen te bieden voor de problemen waar wij mee te kampen hebben. De film is een liefdevolle toenadering tot een veelzijdige wereld en treedt in contact met personen die er rond hebben gedwaald.

Ikzelf moest bij het verlaten van de bioscoopzaal denken aan de een aantal jaar geleden overleden godfather van het filmessay Chris Marker. Misschien dat Marker en Borremans, beiden Fransman en Afrika-liefhebber, elkaar eens hebben ontmoet. Misschien dat ze op dit moment samen zijn, misschien dat ze daar zijn waar Antoine Verbij ook verblijft. Namelijk in de harten van ons levenden, vanwaar ze onze strijd toezien en ons proberen te begeleiden. Want de doden, als ik Ben Okri goed heb begrepen, zijn belangrijker dan de levenden. Zij voeden ons en laten ons zien wat het goede is. Net zoals dat N - The Madness of Reason ons laat zien dat onze wereld niet alleen maar problematiek is en dat wij ons mogen en misschien wel moeten verwonderen over dat wat er achter de werkelijkheid ligt. Of we nu naar een containerschip kijken, een graftombe of een wolk. Laat ons dromen, want in onze dromen kunnen wij tot inspanningen van wereldklasse komen. Een beter voorbeeld dan N - The Madness of Reason kan ik mij niet voorstellen.

Lang leve de doden. Lang leve het dromen.

Voor vertoningen en verdere informatie: http://www.cinemadelicatessen.nl/film/n-the-madness-of-reason/